راهکارهای بهینه سازی مصرف آب و کاهش بحران آب (سیاوش هنری)

سیاوش هنری _ کارشناس منابع آب:

کمبود آب ، از بزرگترین دغدغه های پیش روی بشر در آینده است. کشور ما نیز به واسطه قرار گرفتن در منطقه ای کم بارش و همچنین ابتلا به خشکسالی های پی در پی دچار بحران جدی آب شده است.

کم آب شدن رود ها ، خشکیدن چشمه ها و قنات ها  و …. نشانه هایی جدی از بروز فاجعه ای نه چندان دور از انتظار دارد  که برای پیشگیری از آن نه تنها مسئولین که تمامی افراد جامعه باید همت کنند.

یکی از راه های صیانت از منابع ارزشمند آب ، بهره برداری بهینه و هوشمندانه از این ذخائر گران بها می باشد.

راهکارهای چندی برای بهره برداری بهینه از منابع آب و در نتیجه حفاظت از آن وجود دارد که به دو گروه تقسیم می شوند.

الف:  راهکارهای سازه ای

ب: راهکارهای غیرسازه ای

حال به تشریح این دو گروه می پردازیم.

الف راهکارهای سازه ای شامل:

1. ساخت سد، حوضچه های تغذیه مصنوعی سفره های آب زیرزمینی، عملیات آبخیزداری و کارهایی از این دست.
2. اجرای آبیاری تحت فشار، احداث گلخانه و …
3. تسطحیح و بهسازی زمین های کشاورزی و …
4. احداث کارگاه های و کارخانه های صنعتی کم آب بَر، احداث کارگاه ها و کارخانه های فراوری محصولات کشاورزی، بسته بندی و … ( با هدف کشاندن اشتغال از کشاورزی به صنعتی و در نتیجه کاهش برداشت از منابع آب)

۵-احداث تصفیه خانه ها و تصفیه فاضلاب های صنعتی و خانگی و استفاده ی مجدد از آب

6. احداث آب شیرین کن بر روی دریا وومنابع آب نامتعارف و تامین بخشی از آب صنعتی، شرب و در آینده کشاورزی مناطق نزدیک به دریا (با در نظر گرفتن مسائل زیست محیطی و آینده نگری دقیق)

راهکارهای سازه ای نیاز به منابع مالی قابل توجهی دارد که برخی از آنها توسط دولت یا با حمایت و مشارکت دولت باید انجام گیرد.

گرچه در بسیاری از کشورها به دلیل بنیه مالی خوب بخش خصوصی از یک طرف و تعیین ارزش اقتصادی آب و قیمت گذاری  آن،  بخش خصوصی سرمایه گذاری و اجرا و مدیریت می کند.

ب: راهکارهای غیر سازه ای شامل:

1. فرهنگ سازی و اطلاع رسانی در مورد کمبود آب، روش های مصرف بهینه در کشاورزی،صنعت،خدمات، خانگی و …
2. نصب کنتور بر روی تاسیسات بهره برداری از منابع آب و تحویل حجمی آب به بهره بردار
3. جیره بندی آب و کاهش حجم بهره برداری مجاز در مواقع لزوم بر اساس تبصره ز ماده ۲۹ قانون توزیع عادلانه آب
4. تعیین الگوی کشت هر منطقه و پهنه بندی آن، تعیین و اجرای تقویم کشت.
5. کشت انواع گیاهان کم آب بَر، نکاشتن گیاهان پر مصرف (پُر آب بَر) و …
6. اجرای آیش ( هر سال یک چهارم از کل زمین کشت نشود به گونه ای که پس از سه فصل کشت هر قطعه یک فصل استراحت نماید)
7. آبیاری در شب و ساعات خنک ( هم برای کاهش تبخیر و هم برای جلوگیری از پژمرده شدن گیاه)
8. آبیاری زیرزمینی برای کاهش تبخیر
9. عدم آبیاری گیاه در مرحله یا مراحل خاصی از دوره ی رشد گیاه که نیاز به آب ندارد.
10. استفاده از رطوبت سنج که دستگاهی ساده و ارزان بوده و برای تشخیص زمان آبیاری و در نتیجه جلوگیری از آبیاری پیش از موعد یا جلوگیری از به تعویق افتادن آبیاری که موجب کاهش محصول و یا دیرتر رسیدن محصول می گردد به کار می رود.

(متاسفانه دستگاهی با این ارزش و در عین ارزان بودن و ساده بودن استفاده از آن هنوز در کشاورزی ایران هیچ جایگاهی ندارد و حتی به کشاورزان اصلا معرفی نشده است ? در حالیکه در کشورهای پیشرفته و بسیاری دیگر کشورهای در حال توسعه و حتی عقب مانده در حدود نیم قرن است که استفاده می شود)

11. تعطیل کردن کشت های تابستانه
12. تامین آب مجازی که خود بحث مفصلی بوده و در کاهش بهره برداری از آب بسیار موثر است.

به عنوان مثال با وارد کردن محصولات کشاورزی غیر استراتژیک در واقع حجم قابل توجهی از آب که برای تولید آن مصرف شده است، صرفه جویی شده و از نگاهی دیگر همین آب وارد کشور یا منطقه می شود.

و یا با استفاده بهینه از محصولات تولید (اعم از صنعتی، کشاورزی، پوشاک، کاغذ و هر محصول دیگر) در واقع حجم قابل توجهی از آب صرفه جویی میگردد که در صورت عدم استفاده بهینه از محصول و کاهش طول عمر آن و یا از بین رفتن آن، مقداز قابل توجهی آب باید صرف تولید مجدد آن شود)

به این آب صرفه جویی شده آب مجازی گفته می شود.

13. ایجاد تشکل های مردمی (تشکل آب بران، سمن ها (N.G.O)

برای فرهنگ سازی، اصلاع رسانی، حفاظت از منابع آب، تسهیل اجرای برنامه های بهینه سازی و حتی کاهش مصرف آب)

14. پر کردن چاه های غیرمجاز (توسط دایره اجرای احکام دادگستری)
15. نظارت دقیق بر فعالیت دستگاه های حفاری (توسط مردم و دولت)
16. قیمت گذاری بر روی آب و تعیین ارزش اقتصادی آب
17. آزادسازی قیمت برق مصرفی (همین ناچیز بودن قیمت برق مصرفی بلائی برای افزایش بی رویه مصرف آب شده است

از طرفی اجحافی در حق کشاورزانی است که چاه های آنها برقی نیست زیرا پول بیشتری برای پمپاژ آب پرداخت میکنند و قیمت تمام شده ی محصول  آنها شده و قدرت رقابتی آنها کاهش می یابد)

18. جلوگیری از گسترش باغ شهری و تخریب باغ شهری های ایجاد شده که در مقایسه ی مساحت آب بسیار بیشتری نسبت به زمین های کشاورزی استفاده می کنند و هیچ نقشی هم در تولید)
19. استفاده از آبهای نامتعارف
20. کشت گیاهان شورپسند در مناطقی که دارای آب شور و لب شور هستند.

شایان گفتن است که برای نجات آب که همان نجات زندگیست مجموعه ای از راهکارها باید به کار رود تا پاسخ لازم گرفته شود.

بی شک با به کار گیری یک یا دو  یا حتی نیمی از راهکارهای بالا دستاورد چندانی نخواهیم داشت.

بسیاری از این راهکارها قابلیت ترویج، تبلیغ و اجرا توسط مردم و بدون دخالت یا حتی حمایت دولت را دارد که خود نقش قابل توجهی در زمینه ی بهینه سازی مصرف آب دارد.

ضمن اینکه به طور غیر مستقیم و حتی مستقیم زمینه ساز مطالبه گری قانونی مردم از  قوای  مقننه، مجریه و قضائیه برای ایفای نقش خود در وضع قوانین، اجرای قوانین و  وظایف خود و نیز برخورد با متخلفان مرتبط با منابع آب خواهد شد.